Przemysł (1278–1338/9), książę inowrocławski, następnie sieradzki. Był średnim synem ks. inowrocławskiego Ziemomysła i Salomei, córki ks. tczewskiego Sambora II, bratem Leszka, ks. inowrocławskiego (zob.), i Kazimierza III, gniewkowskiego (zob.). Oswald Balzer datował urodzenie P-a na l. 1277–9. Ustalenie Balzera można uściślić. Obydwaj bracia P-a otrzymali imiona agnatyczne Piastów kujawskich, P. natomiast – Piastów wielkopolskich, z którymi jego ojca nie wiązało dotąd powinowactwo, a dzieliła ich wrogość polityczna (wygnanie Ziemomysła z dzielnicy w r. 1271 na rzecz Bolesława Pobożnego). Wyjaśnienie kwestii znajdziemy, łącząc chrzest P-a z układem w Lądzie (24 VIII 1278; świeża próba przesunięcia daty na r. 1279 opiera się na mylnych przesłankach), kiedy to ks. poznański Przemysł II jako mediator ułożył warunki powrotu Ziemomysła do części jego księstwa. Przy tej okazji Przemysł II stał się zapewne ojcem chrzestnym P-a. Jak obaj jego bracia, prawdopodobnie również P. otrzymał wykształcenie książkowe.
Wcześnie (1287) osierocony przez ojca, P. wraz z braćmi pozostawał pod opieką matki, sprawującej rządy w księstwie inowrocławskim. Protektorem księstwa był wówczas stryj Ziemomysłowiców, Władysław Łokietek, senior linii kujawskiej. Ziemomysłowice dochodzili do rządów w miarę dorastania; P. jako współwystawca dokumentów pojawia się od r. 1296, a jako samodzielny wystawca od r. 1298. Aż po r. 1314 bracia sprawowali władzę wspólnie i niedzielnie. Pozostając zrazu pod politycznym wpływem Łokietka, w r. 1300 przeszli na stronę Wacława II i złożyli mu hołd za cenę powrotu kaszt. kruszwickiej i części radziejowskiej do księstwa inowrocławskiego. Przyjmowali jednak na swe terytorium uchodźców – stronników Łokietka. P. ani Kazimierz nie uczestniczyli w dokonanym przez Leszka (1303) zastawie Krzyżakom kaszt. michałowskiej, rok później wszakże zastaw ów zaaprobowali, uzyskując od mistrza pruskiego reskrypt zapewniający im prawo wykupu nawet pod nieobecność Leszka. Na decyzję tę wpłynął zbrojny konflikt ze stryjem – ks. dobrzyńskim Siemowitem. Wyjazd Leszka na Węgry, a następnie kilkuletnia jego niewola w rękach czeskich (1305–12) uczyniły na ten czas P-a pierwszą osobą w księstwie; Kazimierz we współrządach odgrywał drugoplanową rolę.
W r. 1305 P. wystąpił przeciw czeskiemu staroście Wielkopolski i Kujaw, nawiązując kontakt z powstańcami – stronnikami Łokietka na Kujawach brzeskich. Wojska starosty spustoszyły kaszt. kruszwicką. Wojnę przerwał zawarty za pośrednictwem krzyżackim (25 I 1306) rozejm toruński, w którym starosta nadał P-owi wielkopolski gród Dzbarz oraz połowę cła w Radziejowie. Podczas rozejmu P. miał starać się o odzyskanie łaski Wacława III; przewidywano również rokowania z Łokietkiem. Upadek władzy czeskiej zdezaktualizował warunki rozejmu; P. i Kazimierz podporządkowali się Łokietkowi, który następnie przybył na Kujawy (listopad 1306). Obaj Ziemomysłowice musieli zwrócić stryjowi nadgoplańskie nabytki z r. 1300, otrzymali natomiast jako rekompensatę namiestnictwo w Tczewie i w Świeciu. Równocześnie udzielona im przez bpa kujawskiego Gerwarda pożyczka (pod zastaw kaszt. słońskiej oraz Gniewkowa i Wielowsi) miała umożliwić im wykup z zastawu kaszt. michałowskiej. P. i Kazimierz wysłali do Torunia pieniądze przez kaszt. wyszogrodzkiego Jana z Płonkowa, spotkali się jednak z odmową ich przyjęcia i zwrotu ziemi michałowskiej. Natomiast podczas osobistego spotkania (między Chełmnem a Świeciem) mistrz pruski zapewnił ich o swej życzliwości wobec objęcia przez nich namiestnictwa.
W grudniu 1306 Łokietek wprowadził synowców w zarząd Pomorza Gdańskiego. Nominalnie obaj bracia zarząd ten sprawowali wspólnie – Kazimierz jednak rezydował w Tczewie, P. zaś w Inowrocławiu, władając Świeciem przez swych urzędników. W obliczu krzyżackiej agresji na Pomorze P. podjął rokowania. Mniej więcej współcześnie ze zjazdem polsko-krzyżackim w Grabiu spotkał się z mistrzem pruskim w Toruniu (1 V 1309), finalizując sprzedaż dóbr swej matki na Żuławach (uzgodnioną już wcześniej z matką i bratem). Dn. 30 VI t. r. pojawił się w Chełmnie i występując wciąż w charakterze namiestnika Pomorza (co Krzyżacy do czasu uznawali), zatwierdził rycerską darowiznę dla klasztoru pelplińskiego. Zapewne P. łudził się możliwością zaspokojenia dygnitarzy Zakonu częścią Pomorza i taką koncepcję chciał przedstawić Łokietkowi. Rozmowy w Chełmnie nie dały widocznie rezultatu i Krzyżacy z końcem lipca obiegli Świecie. Dyplomatyczna interwencja P-a, który wysłał Jana z Płonkowa do mistrza pruskiego, zakończyła się fiaskiem. Kapitulacja Świecia (koniec września t. r.) oznaczała kres namiestnictwa P-a na Pomorzu.
Utrata dochodów pomorskich pchnęła obu braci do waśni z przychylnym im dotąd bpem Gerwardem. Po szeregu ekscesów (okupacja biskupiego grodu Raciążka, złupienie dóbr kościelnych, a wreszcie uwięzienie biskupa), z powodu których popadli oni pod ekskomunikę, zmusili wreszcie Gerwarda do ugody (1311); w jej wyniku odzyskali zastawioną mu kaszt. słońską oraz Gniewkowo i Wielowieś bez zwrotu sum zastawnych. Ugoda zdjęła również z P-a i Kazimierza kary kościelne. Około tego czasu obaj książęta wraz z matką wyrazili zgodę na sprzedaż zakonowi krzyżackiemu dziedzicznych dóbr ich ciotki, niezamężnej Gertrudy (klucz kościerski). W r. 1312 P. immunizował posiadłości klasztoru strzeleńskiego w księstwie inowrocławskim. Odpowiedni dokument wystawił już bez udziału Kazimierza – wiadomości o współrządach obu braci odtąd urywają się. Na ich miejscu następują krótkie współrządy P-a z Leszkiem, który powrócił do ojczyzny. Na zjeździe inowrocławskim około 12 X 1314 bracia dokonali podziału; P. otrzymał kaszt. wyszogrodzką i bydgoską, przyjmując tytuł księcia wyszogrodzkiego. Księstwo wyszogrodzkie otrzymało niepełną hierarchię urzędniczą, mając przy tym wojewodę wspólnego z inowrocławskim księstwem Leszka. Z okresu panowania P-a w Wyszogrodzie zachowało się kilka dokumentów dla konwentu cystersów w Byszewie.
Politycznie trzej Ziemomysłowice pozostali już na stałe w obozie Łokietka, który wciągnął ich do zawieranych przez siebie przymierzy – począwszy od koalicji antybrandenburskiej z r. 1315. Dn. 8 XII 1316 P. i Kazimierz byli obecni na zjeździe Łokietka z ks. bytomskim Władysławem w Krakowie; odpowiedni dokument zwie ich «panami Poznania». Zwrot ten oznacza namiestnictwo (jak przedtem na Pomorzu); okoliczności sprawy nie są wszakże jasne, zwłaszcza że istniał już wówczas urząd star. wielkopolskiego. Najprawdopodobniej chodziło tu nie o bieżące potrzeby administracyjne, a wciąż o zaspokojenie fiskalnych potrzeb obu książąt, którym krzyżacki zabór Pomorza uniemożliwił wykorzystanie w pełni poprzedniego beneficjum. Namiestnictwo w Poznaniu trwało zresztą krótko i nie jest potwierdzone przez inne źródła. W Inowrocławiu 11 VI 1318 P. i Leszek zawarli, poręczony przez ich dostojników, układ o wzajemnym dziedziczeniu i wzajemnej opiece nad ewentualnym potomstwem. Celem układu było zapewnienie dziedziczności księstw Ziemomysłowiców również w linii bocznej, w obliczu przygotowywanej właśnie elekcji Łokietka na króla. W wiecu sulejowskim (18–23 VI t. r.), który dokonał owej elekcji, wzięli udział także P. i jego bracia. W r. 1319 Leszek i P. znaleźli się w konflikcie ze Święcami. Konflikt ów przybrał charakter procesu sądowego wobec chełmińskiego komtura prowincjonalnego i zakończył się ugodą. Dn. 30 V 1320 P. (znów razem z Leszkiem) został zaprzysiężony w Brześciu Kujawskim jako świadek w procesie polsko-krzyżackim, a parę dni później złożył tamże zeznania. Między grudniem 1323 a majem 1324 Leszek przekazał P-owi swe księstwo inowrocławskie; przyczyną rezygnacji mógł być ówczesny konflikt między kapitułą włocławską a mieszczanami inowrocławskimi, którzy wbrew wyrokowi sądu papieskiego wypędzili rządców biskupich ze wsi Niemojewko i przywrócili ją joannitom. Monitowany w tej sprawie, pod groźbą interdyktu, P. widocznie wpłynął skutecznie na mieszczan, skoro w lipcu 1325 między biskupem a wójtem i radą Inowrocławia panowały już normalne stosunki. T. r. P. lokował miasto Solec Kujawski. Wybuch wojny polsko-krzyżackiej spowodował zamianę dzielnic między P-em a Łokietkiem; P., opuszczając Inowrocław i Wyszogród, otrzymał księstwo sieradzkie. Dane źródłowe pozwalają datować ten fakt między 28 V 1327 a 14 X 1328; próba dokładniejszej chronologii, podjęta przez Stanisława Kętrzyńskiego, wychodzi z mylnych założeń.
Jako książę sieradzki P. znany jest z kilku dokumentów wystawionych dla różnych odbiorców w l. 1328–36. Księstwo jego wzięło udział w wojnie z Krzyżakami; zeznania rycerzy sieradzkich w procesie warszawskim dotyczą różnych epizodów tej wojny. Wyprawa krzyżacka z września 1331 dotknęła również ziemię sieradzką; zniszczeniu uległy miasto i zamek w Sieradzu oraz wiele innych miejscowości. O losach samego P-a w czasie wojny zachowało się mało danych. Bezsporna wydaje się obecność P-a na drugim wiecu chęcińskim (26 V 1331), ponieważ wówczas król podporządkował przejściowo jego księstwo wielkopolskiemu zarządowi namiestniczemu królewicza Kazimierza. W kwietniu 1332 P. prowadził z ramienia króla nieudane rozmowy z Krzyżakami w Inowrocławiu.
Po raz ostatni P. potwierdzony jest w źródłach jako żyjący 17 VI lub 26 VIII 1336 (niedokładne oznaczenie niedzieli). Z dokumentów polsko-krzyżackiego zjazdu w Inowrocławiu (9/10 III 1337) nie można wywnioskować, czy jeszcze wówczas żył. W procesie warszawskim zeznania woj. łęczyckiego Pawła (16 II 1339) i ks. gniewkowskiego Kazimierza (13 III t. r.) określają P-a jako «świeżo zmarłego», stąd Balzer datował zgon P-a na krótko przed 16 II 1339. Termin ante quem trzeba jednak przesunąć wcześniej, gdyż już 20 II t. r. występował jako urzędujący star. sieradzki Jarand. Przejęcie księstwa P-a przez nową administrację królewską wymagało czasu, zwłaszcza że Kazimierz Wielki przebywał (dowodnie 9 II) w Krakowie. P. zmarł więc zapewne w ostatnich miesiącach 1338 lub w styczniu (a najpóźniej w początkach lutego) 1339.
P. nie pozostawił potomstwa; nie wiemy, czy był żonaty, jakkolwiek treść dokumentu sukcesyjnego z r. 1318 świadczy o jego zamiarze założenia rodziny.
Balzer, Genealogia, s. 357–8; – tenże, Królestwo Polskie 1295–1370, Lw. 1919–20 II–III passim; Baszkiewicz J., Polska czasów Łokietka, W. 1968 s. 30, 39, 63, 71, 79, 90–1, 94, 96, 99–100, 132–6, 138, 153–6, 185; Bieniak J., List kanclerza kujawskiego do rady Starego Miasta Torunia ze stycznia 1331 roku, „Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie” (S. A.) 1978 s. 121–3, 145–6; tenże, „Litterati” świeccy w procesie warszawskim z 1339 roku, w: Cultus et cognitio, W. 1976 s. 97–100; tenże, Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267–1327, Zesz. Nauk. Uniw. Tor. Historia, Nr 2, Tor. 1966 s. 60, 71–86; tenże, Wiec ogólnopolski w Żarnowie 3–7 czerwca 1319 r. a geneza koronacji Władysława Łokietka, „Przegl. Hist.” T. 64: 1973 s. 476, 480–1; tenże, Wielkopolska, Kujawy wobec problemu zjednoczenia państw.; Biskup M., Dzieje miasta w średniowieczu, w: Dzieje Inowrocławia, W. 1978 I 129, 137, 147, 151, 154–5, 168–74, 178, 183–5; Chłopocka H., Tradycja o Pomorzu Gdańskim w zeznaniach świadków na procesach polsko-krzyżackich w XIV i XV wieku, „Roczniki Hist.” T. 25: 1959 z. 1 s. 81–3, 87–92, 100–1, 115–18, 120, 136; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Guldon Z., Powierski J., Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV wieku, W. 1974 s. 67–9, 72, 75, 78, 82, 86–7, 94–5, 148–50, 183, 189–96, 200–2, 205, 237; Jasiński K., Dzieje ziem świeckiej i nowskiej od schyłku XII w. do 1309 r., w: Dzieje Świecia nad Wisłą, W. 1979 s. 137–41; tenże, Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w latach 1308–1309, „Zap. Hist.” T. 31: 1966 z. 3 s. 11–12, 35, 37–44, 46, 48–9, 56; Kabaciński R., Rządy opiekuńcze i tzw. niedzielne na Kujawach inowrocławskich na przełomie XIII i XIV wieku, Prace Kom. Hist. Bydgoskiego Tow. Nauk., Bydgoszcz 1967 IV 61–8; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, W. 1927; Kętrzyński S., Zapis Kazimierza Wielkiego dla Kazimierza Bogusławowica, „Przegl. Hist.” T. 14: 1912 s. 165, 168, 175–90, 302, 307–9; Kozłowski R., Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie), W. 1972; Łojko J., Utworzenie starostwa generalnego Wielkopolski, „Roczniki Hist.” T. 44: 1978 s. 134, 143; Pakulski J., Starostwo wielkopolskie w latach 1306–52, „Studia i Mater. do Dziej. Wielkopolski i Pomorza” T. 25: 1982 s. 49–50; Powierski J., Przyczynek do dziejów politycznych Pomorza Gdańskiego na przełomie XIII i XIV wieku, Zesz. Nauk. Uniw. Tor., Historia. Nr 2, Tor. 1966 s. 93, 97, 99–101, 104–6; Spors J., Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-Słupskiego od XII do początku XIV w., Słupsk 1983 s. 175, 178–80, 295–9; Tęgowski J., W sprawie emendacji daty dokumentu Przemysła II dotyczącego powrotu Siemomysła na Kujawy, „Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie” (S.A) 1978 s. 213–19; Włodarski B., Polska i Czechy w drugiej połowie XIII i początkach XIV w., Lw. 1931; Zajączkowski S., Polska a zakon krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929; Ziekursch I., Der Prozess zwischen König Kasimir von Polen und dem Deutschen Orden im Jahre 1339, Berlin 1934; – Cod. Pol., I–II; Długosz, Annales, liber VII–IX; Dok. kuj. i maz.; Kod. Wpol., II; Kutrzebianka A., Vesnica – danina miodowa, „Roczn. Dziej. Społ. i Gosp.” R. 7: 1938 s. 79; Lelewel J., Polska wieków średnich, P. 1859 III 184–6, 198–200; Lites, Wyd. 2., I 95–7, 107, 126, 140, 147, 151, 180, 189, 193–7, 200, 203, 229, 233, 236, 238–41, 254–8, 252, 256–8, 263, 266–9, 282–5, 288–9, 293–9, 303, 307–8, 324–6, 351–3, 355, 364, 368–72, 374–7, 390, 393–4, 402, 432–3, 443, 446, 454–7; Lites, Wyd. 3., I; Mitkowski J., Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, P. 1949 dok. 28; Mon. Pol. Hist., II–IV; Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, Kr. 1899 I 226–7, 255, 267, 275, 346; Pommerellisches Urkundenbuch, Wyd. M. Perlbach, Gd. 1882; Preuss. Urk.-buch, I–II; Vet. Mon. Pol., I 273; Zbiór dok. mpol., IV 894; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 304 s. 693–694, dok. perg. 540, 772; Arch. Diec. we Włocławku: dok. perg. 432; Arch. Państw. w Bydgoszczy: Koronowo Kl. A 52, 66, 69, Strzelno Kl. A 17; B. Czart.: rkp. 3345 k. 1; B. Raczyńskiego: rkp. 134 k. 230, 242, 269; Gabinet Nauk Pomocniczych Hist. UJ: fot. 1068/II.
Janusz Bieniak